Cykl „1921 i co dalej? Polskie, niemieckie i śląskie spojrzenie na Górny Śląsk”. Część 4
20 marca 1921, w Niedzielę Palmową, na Górnym Śląsku, dobył się plebiscyt, którego wynik miał zadecydować o przynależności państwowej tego spornego obszaru. W głosowaniu wzięli udział także mieszkańcy części ziemi prudnickiej. Głosujący mieli do wyboru pozostanie w Niemczech lub zmianę państwowości i przyłączenie do Polski. Rezultaty w poszczególnych regionach przedstawia nasz tygodniowy zabytek pt. Ogólny wynik głosowania (Resultat general du plaebiscite), wydrukowany asumptem Polskiego Komitetu Plebiscytowego w roku plebiscytu.
Plebiscyt na Górnym Śląsku 20 III 1921 r. przyniósł rezultat, który dał zwycięstwo Niemcom. W głosowaniu udział wzięło 97,5% uprawnionych. Za pozostaniem obszaru plebiscytowego w dotychczasowych granicach opowiedziało się 59,6% głosujących, a za przyłączeniem do Polski – 40,4%. Liczbowo w plebiscycie wzięło udział 1 190 846 osób, z czego ,,za” Niemcami oddanych zostało 707 605 a ,,za” Polską 479 359 głosów. Rezultaty powyższego głosowania przedstawia nasz zabytek z tego tygodnia – mapa Polskiego Komisariatu Plebiscytowego, o sugestywnym tytule Ogólny wynik głosowania (Resultat general du plaebiscite), ukazująca rozkład głosów według powiatów i miejscowości.
Obszar plebiscytowy objął większą część górnośląskiego obszaru oznaczonego grubą kreską koloru granatowego. W głosowaniu wzięli udział mieszkańcy ponad 1500 gmin i obszarów dworskich, skupionych w 13 powiatach (zaznaczone kolorem szarozielonym). Powiat prudnicki był objęty glosowaniem tylko częściowo (wschodnia część). Sąsiadujące z obszarem plebiscytowym tereny państwowe Niemiec i Polski, nie są wyodrębnione w sposób szczególny oddzielnymi odcieniami (występuje więc jednolity biały kolor, nie ma też wytyczonych granic). Kółka na mapie (kolor granatowy: opcja proniemiecka, i czerwony: opcja propolska) przedstawiają miejscowości jednak bez względu na ich proporcjonalną wielkość co do ilości osób uprawnionych do glosowania (co zostanie przeanalizowane w dalszej części tekstu). Jasnoróżowy ocień pokazuje teren gmin lub obszarów dworskich, które oddały większość głosów za Polską, jasnoniebieski odcień odpowiada analogicznym jednostkom administracyjnym, w których większość głosujących oddała kartę za pozostaniem w granicach Niemiec. Nazewnictwo miejscowości jest oryginalne (tj. zgodnie z nomenklaturą administracyjną niemiecką).
Wyniki. Interpretacja treści mapy:
Zarówno w Niemczech, jak i w Polske doceniano wagę śląskiego regionu nie tylko ze względu na uczucia narodowościowe, ale także ze względu na jego znaczenie gospodarcze. Najważniejszym zasobem gospodarczym Górnego Śląska był ogromny przemysł węglowy wraz z jego gałęziami pomocniczymi. Obszar objęty plebiscytem był także bogaty w żelazo, cynk i ołów. Tzw. "trójkąt przemysłowy", po wschodniej stronie strefy plebiscytowej – między miastami Beuthen (Bytom), Kattowitz (Katowice), a Gleiwitz (Gliwice) – był sercem tego dużego kompleksu przemysłowego. Dlatego wynik, zwłaszcza w tej części regionu był najważniejszy dla obydwu stron.
Głosujący Polacy skupieni byli we wschodniej części obszaru plebiscytowego aż do Oppeln (Opole), Kandrzin (Kędzierzyn) i Ratibor (Racibórz) na linii rzeki Odry. Ogólnie, niemal wszystkie ośrodki miejskie na wchód od rzeki oddały głos ,,za” Niemcami, natomiast obwody głosowania na terenach wiejskich w tej części obszaru plebiscytowego najczęściej głosowały za Polską. W powiatach Pless (Pszczyna) i Rybnick (Rybnik) w południowo-wschodniej części, a także Tarnowitz (Tarnowskie Góry) na wschodzie i Tost-Gleiwitz (Toszek-Gliwice) w centrum, liczba oddanych głosów przeważyła na korzyść Polski, podczas gdy w Lublinitz (Lubliniec) i Groß Strehlitz (Strzelce Opolskie) głosy po obu stronach były praktycznie równe. We wszystkich dzielnicach przemysłowych w Beuthen (Bytom), Hindenburg (Zabrze), Kattowitz (Katowice) i Königshütte (Chorzów) – niewielką przewagę uzyskała strona niemiecka, choć w Beuthen i Kattowitz rezultat był wynikiem przewagi głosów w samym mieście nad głosami ,,za” Polską w podmiejskim obwodzie, co odzwierciedlało zasadę większości polskiej w okolicznych wsiach, a mniejszości w samych miastach. Na tym obszarze pozostawał jednak cały trójkąt przemysłowy gdzie znajdowało się prawie 100% górnośląskiego przemysłu.
Im dalej w kierunku zachodnim widzimy, że wyniki były korzystniejsze dla Niemiec, gdzie już wszystkie miasta i większość wiosek zachodnich powiatów, opowiedziała się po stronie niemieckiej (kolor jasnoniebieski). Włączenie mocno zgermanizowanych powiatów – głubczyckiego i kluczborskiego oraz częściowo prudnickiego oraz udział w głosowaniu emigrantów sprowadzonych z zachodnich prowincji Rzeszy w dużym stopniu przyczynił się do sukcesu Niemiec na tym obszarze co też miało przełożenie na ogólny wynik plebiscytu (w pow. kluczborskim ,,za” Polską tylko: 0,6%, głubczyckim: 6,5%, głosów, bez zwycięstwa w pojedynczej miejscowości. W prudnickim 11,8% głosów za Polską i sukces w jednej miejscowości). Patrząc na statystki ze prudnickiego, z pośród 78 miejsc, tylko w niedużym Neuhof (Nowy Dwór Prudnicki) zwyciężyła opcja propolska (jednym głosem). W kilku wioskach nie padł za przyłączeniem do Polski żaden głos. Liczbowo, opcja propolska zdobyła tu 4 377 na 36 933 głosów. Z wszystkich głosujących 36 % stanowiły głosy oddane przez emigrantów, które zaważyły na wygraniu plebiscytu przez Niemcy (tj. 34 % za Niemcami, 2 % za Polską).
Problemy w interpretacji wyników głosowania.
Z czego wynikały i czy miały swoje uzasadnienie? Co kryje się w sobie mapa i czego nie ukazuje patrzącemu na nią odbiorcy?
Należy być świadomym, że wizualizacje są na pewnym poziomie abstrakcji i nie odzwierciedlają złożonej sytuacji na Górnym Śląsku. Obszar plebiscytu był wymieszany etnicznie. Np. nie widać żadnej różnicy pomiędzy małą wsią, w której większość oddała głosy za Polską, a dużym miastem, gdzie większość była za Niemcami – obydwa punkty są tak samo duże. Rozkład oddanych głosów pozwalał więc na daleko idącą dowolność w propozycjach ostatecznego podziału tym bardzie, że podczas przeprowadzania plebiscytu został pominięty korzystny dla strony polskiej zapis wynikający z traktatu wersalskiego według którego głosowanie miało być obliczane gminami. Ponieważ większość gmin Górnego Śląska oddało głos ,,za” Polską, ten sposób liczenia głosów dałby korzystniejszy dla strony polskiej wynik. Rozwiązanie przyłączenia gmin zgodnie z wolą ich mieszkańców – jak pokazują kolory na mapie – byłoby jednak niezwykle utrudnione ze względów technicznych gdyż niektóre propolskie czy proniemieckie miejscowości tworzyły enklawy otoczone obszarami których ludność głosowała inaczej.
Ponadto przeprowadzenie głosowania w silnie zgermanizowanych zachodnich powiatach obszaru plebiscytowego, do których uprzednio Polska nie wnosiła żadnych pretensji, rodziło możliwości własnych interpretacji. Bez tych powiatów, jak obliczyła strona przegrana, za włączeniem w granice Polski opowiedziało się 462 970 osób spośród ludności stałej (51,6%), za Niemcami 435 685 (48,4%); w 682 gminach za Polską (56%), w 536 za Niemcami (44%). Były to argumenty na które powoływali się Polacy tłumacząc wynik plebiscytu.
Opis obiektu
Dokument o wymiarach 85 cm x 61 cm, w formie mapy wykonanej przy użyciu kolorowego tuszu.
Mapa jest drukiem offsetowym Karola Miarki w Mikołowie (o czym informuje prawy, dolny róg dokument) z roku 1921.
Tytuł oraz legenda mapy, sporządzone są w języku polski i francuskim, który w tym czasie uchodził za język dyplomacji, powszechnie używany w kontaktach międzynarodowych. Jego znaczenie zaczęło maleć na korzyść języka angielskiego dopiero w następstwie I Wojny Światowej i podpisania Traktatu Wersalskiego sporządzonego w roku 1919 w wersji zarówno francuskiej jak i angielskiej.
oprac. Sebastian Mikulec
Publikacja: Piątek, 23 kwietnia 2021r. godz.:11:13.
