Sto lat temu magistraty Białej i Głogówka wyemitowały notgeldy, nieco wcześniej w obiegu pojawiły się te wydane przez władze Prudnika. Czym są notgeldy? W jakich okolicznościach powstały?
Poznaj zabytek miesiąca: wybrane notgeldy magistratów Białej, Głogówka i Prudnika!
Wstęp
Wyobraź sobie, że z portfeli znikają monety i nie ma możliwości dokonywania płatności elektronicznej. Pozostają tylko banknoty o wysokich nominałach. I jak w takim przypadku zakupić bułkę, gumę do żucia czy butelkę wody wiedząc, że sprzedawca nie będzie mógł wydać reszty? Niedługo potem pojawia się o wiele większy problem – hiperinflacja. Waluta z dnia na dzień traci na wartości. Pierwszego dnia miesiąca dostajemy wypłatę, kilka dni później za całą pensję możemy sobie kupić co najwyżej papier toaletowy z recyklingu.
Wydaje się, że przytoczona sytuacja jest czysto hipotetyczna, wręcz wydumana, a jednak miała miejsce w historii i to niejednokrotnie! Wojny, kryzysy gospodarcze oraz niepokoje społeczne skutkowały zazwyczaj niedostatkiem pieniądza w obiegu. Częstą próbą radzenia sobie z brakiem środków płatniczych było wydawanie pieniędzy zastępczych, zwanych także z niemieckiego notgeldami. Ich emisją zajmowały się nierzadko nieupoważnione do tego urzędy, przedsiębiorstwa, a nawet osoby prywatne. Pieniądz zastępczy znany jest już od wieków i używany był m.in. w Polsce, Austrii, Francji i Rosji. Jednak to w państwie niemieckim, w tym na Śląsku i Ziemi Prudnickiej, w latach 1914-1924 r. obieg notgeldów osiągnął niespotykaną wcześniej skalę.
Boom niemieckich (w tym i śląskich) notgeldów rozpoczął się tuż przed wybuchem I wojny światowej. Niepewna i napięta sytuacja skłaniała do gromadzenia pieniędzy i złota w „skarpetach”. Klienci banków masowo wypłacali oszczędności i przechowywali je w domach. Ze szczególną lubością chomikowano brzęczący pieniądz, czyli monety o niskich nominałach wybite z kruszców albo metali nieszlachetnych. Bilon był także cenny dla władz państwowych, gdyż metale są ważnym elementem przemysłu zbrojeniowego. Spowodowany tym brak drobnego pieniądza był szczególnie uciążliwy dla handlu detalicznego. Bezradność władz centralnych skłoniła niektóre urzędy i przedsiębiorstwa do wzięcia sprawy w swoje ręce. Ruszyła nie do końca legalna emisja pieniędzy zastępczych. Proceder był realizowany bez formalnej zgody, jednak zazwyczaj przy cichej akceptacji najwyższych władz, które nie miały pomysłu na przezwyciężenie kryzysu. Notgeldy przybierały najczęściej formę papierowych bonów, sporadycznie monet. Początkowo zastępowały pieniądze o niskich nominałach: od 1 do 75 fenigów (100 fenigów = 1 marka), jednak w 1923 r. (w szczycie galopującej inflacji spowodowanej deprecjacją waluty i nadmiernej emisji pieniądza), notgeldy posiadały niebotyczne wartości 100 miliardów marek! Pierwsze bony miały bardzo prostą formę, jednak z czasem pojawiały się na nich zaawansowane i zdobne projekty graficzne nawiązujące najczęściej do lokalnej tematyki. Emisja pieniądza zastępczego nie odbywała się w oderwaniu od aktualnych wydarzeń. Przykładem są górnośląskie notgeldy. W roku 1921 uwaga Ślązaków skupiała się na Plebiscycie oraz zawirowaniach związanych z III powstaniem śląskim. Wiele lokalnych urzędów postanowiło wykorzystać papierowe bony, które siłą rzeczy krążyły wśród mieszkańców, jako ulotki propagandowe. W 1924 r. ustabilizowała się waluta niemiecka, a zdecydowane działania władz centralnych doprowadziły do całkowitego wykluczenia z obiegu notgeldów.
Jak wyglądała kwestia pieniądza zastępczego na Ziemi Prudnickiej?
Notgeldy Ziemi Prudnickiej
Emitentami notgeldów w Prudniku byli m.in: magistrat, powiat, fabryka S. Fränkel oraz stowarzyszenie handlowe (niem. Kaufmännischer Verein), a w Głogówku i Białej magistraty. Najbardziej rozpowszechnionymi i zaawansowanymi graficznie były notgeldy wydane przez magistraty trzech wymienionych wyżej miast. Władze Głogówka i Prudnika zlecały druk pieniądza zastępczego różnym wykonawcom. Jednak to notgeldy zrealizowane przez drukarnię Fleming - Wiskott A.-G. w Głogowie (Dolny Śląsk) są najbardziej charakterystyczne i to im zostanie poświęcony dalszy ciąg artykułu. Wspomniana firma cieszyła się dużą popularnością wśród śląskich urzędów.
Pieniądz zastępczy z Białej
Magistrat wyemitował 21 marca 1921 r. bony o nominałach 10, 25 oraz 50 fenigów. Notgeldy posiadały jednolitą szatę graficzną, elementem wyróżniającym poszczególne nominały była kolorystyka, kolejno: zielona, czerwona albo granatowa.
Awers:
Awersy trzech bonów o wym. 6 cm x 9 cm: 10 fenigów (nr inw. MP/AH/1079), 25 fenigów (nr inw. MP/AH/825), 50 fenigów (nr inw. MP/AH/1080).
Wzdłuż górnej krawędzi napis „Notgeld der Stadt Zülz” (tłum. „Pieniądz zastępczy miasta Białej”. Pośrodku herb miejski: w tarczy herbowej baszta z murem, na baszcie godło Prószkowskich oraz 4 okienka strzelnicze; mur zwieńczony krenelażem, pośrodku (pod basztą) wpółotwarta brama, po bokach 2 otwory okienne.
Po bokach herbu symetryczny ornament w postaci wyszczerbionych liści z wplecionym po obu stronach napisem „10 Pf.”/ „25 Pf.”/ „50 Pf.”. Nad herbem propagandowy napis w j. niem. „Ausgegeben zur Erinnerung an das 800-jährige Bestehen der Stadt und an den deutschen Abstimmungssieg in Oberschlesien” (tłum. „Wydany z okazji 800-lecia miasta i niemieckiego zwycięskiego głosowania na Górnym Śląsku”). Pod herbem numer kontrolny. W lewym dolnym rogu banknotu napis: „Zülz d. 21.März 1921” (tłum. „Biała, dnia 21 marca 1921”), w prawym dolnym rogu napis: „der Magistrat” (Magistrat), wzdłuż dolnej krawędzi napis: „Dieser Schein ist gültig bis 1 Monat nach Aufruf” (tłum. „Ten banknot jest ważny do 1 miesiąca od odwołania”).
Rewers ww. bonów:
Wzdłuż górnej krawędzi napis „10 Pfennig 10”/ „25 Pfennig 25”/ „50 Pfennig 50”, poniżej grafika: panorama Białej obramowana ornamentem, wsparta na plecach dwóch postaci dziecięcych. Pod panoramą napis „Zülz, O.-Schl.”, wzdłuż dolnej krawędzi banknotu propagandowy napis „Gegründet als deutsche Ansiedelung um 1125” (tłum. „Założona jako osada niemiecka około 1125 r.”).
Dziwić może data 1125 r. Pierwotna lokacja osady (tzw. Stare Miasto) miała miejsce pod koniec XII w., a miasto wzmiankowano po raz pierwszy w 1225 r.
Pieniądz zastępczy z Głogówka
Drukarnia Fleming - Wiskott A.-G. Glogau wydrukowała dla Głogówka notgeldy o nominałach 25, 50 oraz 75 fenigów. Wydane 1 lipca 1921 r. bony posiadały jednolitą szatę graficzną awersu, elementem wyróżniającym była kolorystyka, kolejno: niebieska, zielona albo pomarańczowa.
Głogówecki pieniądz zastępczy był najsilniej naznaczony propagandą, gdyż miasto, jako jedyne z dawnego powiatu prudnickiego (niem. Kreis Neustadt), znajdowało się na obszarze plebiscytowym.
Awersy bonów (wym. 6 x 9 cm) o nominałach 25 fenigów (nr inw. MP/AH/820), 50 fenigów (nr inw. MP/AH/821) oraz 75 fenigów (MP/AH/822) fenigów:
Wzdłuż górnej krawędzi słowny zapis nominału, poniżej napis „d. Stadt Oberglogau, O.S” (Głogówek na Górnym Śląsku). Pośrodku herb miejski: w tarczy herbowej naprzemiennie, promieniście ułożone trzy sierpy i trzy kiście winogron. Herb umieszczony w kartuszu z wplecionymi po bokach kiściami winogron.
Po bokach w tarczy herbowej napisy „25 Pf.”/ „50 Pf.”/ „75 Pf.”. W lewym dolnym rogu banknotu napis: „Oberglogau, den 1. Juli 1921” (tłum. „Głogówek, dnia 1 lipca 1921”), w prawym dolnym rogu napis: „der Magistrat” (Magistrat), powyżej data „31.12.1922” (data ważności).
Rewers bonu o nominale 25 fenigów (nr inw. MP/AH/820):
Na górze napis „20. März 1921” (20 marca 1921 r. - data Plebiscytu), pośrodku grafika: panorama Głogówka, poniżej napis „Jung Deutschlands Söhne der Väter Wert, schützt die Ostmark, Heimat und Herd” (tłum. „Synowie młodych Niemiec na równi z ojcami, chrońcie kresy wschodnie, małą ojczyznę i ognisko domowe”). Po bokach postacie dwóch mężczyzn w hełmach wspartych na mieczu. W lewym dolnym i prawym dolnym rodu napis „25 Pf.”.
Rewers bonu o nominale 50 fenigów (nr inw. MP/AH/821):
Na górze napis „Gleiches Recht für Alle” (tłum. „Równe Prawo dla wszystkich”), pośrodku grafika: mężczyzna na pajęczynie, nad nim pająk z umieszczonym na odwłoku polskim orłem oraz napisem „Oppersdorff”, poniżej napis „Trau, schau, wem!” (tłum. „Patrz komu ufasz!”). Po bokach napis „20. März 1921” (20 marca 1921 r. - data Plebiscytu). W lewym dolnym i prawym dolnym rogu napis „50 Pf.”.
Notgeld propagandowy w dosadny sposób piętnował rodzinę Oppersdorffów (właścicieli głogóweckiego zamku), a zwłaszcza ówczesnego ordynata zamku Hansa Georga Grafa von Oppersdorffa, za wsparcie strony polskiej podczas Plebiscytu. Warto zaznaczyć, że żoną Hansa Georga była Doda – Polka z książęcego rodu Radziwiłłów.
Rewers bonu o nominale 75 fenigów (nr inw. MP/AH/822):
Pośrodku grafika: głogówecki ratusz, poniżej napis w 3 wierszach „Treu der Heimat, Treu dem Reich! 20. März 1921.” (tłum. „Wierni małej ojczyźnie, wierni państwu! 20 marca 1921”). Po lewej stronie chłop siejący ziarno, po prawej chłopka trzymająca pęk skoszonego zboża. W lewym dolnym i prawym dolnym rogu napis „75 Pf.”.
Pieniądz zastępczy z Prudnika
W obiegu największego miasta Ziemi Prudnickiej znajdowało się najwięcej rodzajów pieniądza zastępczego wydawanego nie tylko przez magistrat, ale również inne podmioty. Miasto rozpoczęło emisję notgeldów w 1917 r. (10 fenigów, 50 fenigów), później w 1919 r. (10 fenigów, 50 fenigów) oraz w 1920 r. (1 fenig, 2 fenigi, 5 fenigów, 10 fenigów, 25 fenigów oraz 50 fenigów). Na skutek hiperinflacji w październiku 1923 r na pieniądzu zastępczym pojawiały się astronomiczne wartości: 100 milionów marek, 500 milionów marek, 1 miliard marek oraz 5 miliardów marek. Jednak o zawrót głowy mogą przyprawić nominały notgeldów z listopada tego samego roku: 50 miliardów marek oraz 100 miliardów marek. Wśród niespełna stu rodzajów bonów o różnych nominałach i wydanych przez kilku emitentów wyróżniały się te wydane 1 sierpnia 1920 r. przez magistrat i wydrukowane przez drukarnię Fleming - Wiskott A.-G. Glogau. Były to pieniądze zastępcze o nominałach 10 fenigów, 25 fenigów oraz 50 fenigów. Podobnie jak przy bialskich pieniądzach posiadały one jednolitą szatę graficzną na awersie i rewersie; tu także elementem wyróżniającym poszczególne nominały była kolorystyka.
Awersy bonów o wym. 5 x 8 cm i nominałach 10 fenigów (MP/P/2594), 25 fenigów (MP/P/2595) ora 50 fenigów (MP/P/3670)”
Wzdłuż górnej krawędzi napis w j. niem. „Notgeld der Stadt Neustadt O/S” (tłum. „Pieniądz zastępczy miasta Prudnika na Górnym Śląsku”. Poniżej (od lewej): nominał w postaci liczby, herb miejski, słowny zapis nominału oraz napis w j. niem. „Neustadt O/S den 1 August 1920. Der Magistrat, Robert Rathmann” (tłum. „Prudnik na Górnym Śląsku, dnia 1 sierpnia 1920 r. [podpis burmistrza] Robert Rathmann”. Wzdłuż dolnej krawędzi napis „Dieser Schein verliert 1 Monat nach Bekạnntmachung seine gültigkeit” (tłum. „Ten banknot jest ważny do 1 miesiąca od ogłoszenia odwołania”).
Rewersy ww. bonów:
Całość strony wypełnia grafika z Wieżą Woka (pozostałość prudnickiego zamku) oraz zabudowaniami nieistniejących dziś koszar, wzdłuż dolnej krawędzi napis w j. niem „Innerer Schlosshof” (tłum. „wnętrze dziedzińca zamkowego”). Pod napisem numer kontrolny.
Literatura:
Pieniądz zastępczy na Śląsku 1914-1924, Wiesław Lesiuk, Opole 1969 r.
Pieniądz zastępczy Ziemi Prudnickiej i okolic, Andrzej Cisiak, Prudnik 2012 r.
Pieniądz Miasta Prudnik, Piotr Kalinowski, Kalety 2011
Pieniądz Miasta Głogówek, Piotr Kalinowski, Kalety 2010
oprac. M. Wiśniewski
tłum. J. Stolarczyk
Publikacja: Niedziela, 21 marca 2021r. godz.:10:33.
